Ekonomik Değişkenlerin Çevresel Etkilerini Anlamaya Yönelik Modeller: Araştırmacılar için Hafif Bir Rehber

tarih:
Ekonomi ile çevre arasındaki ilişkiyi anlamak, sürdürülebilir kalkınma ve çevre politikaları oluşturmak için oldukça önemlidir. Bu noktada, ekonomik değişkenlerin (örneğin büyüme, nüfus, tüketim) çevre üzerindeki etkisini açıklayan birkaç temel model bulunmaktadır. Bu blog yazısında, bu modelleri temel düzeyde tanıtacak ve nasıl işlediklerini açıklayacağım. Eğer çevre ve iktisat ilişkisine yönelik bir ilginiz varsa bu yazı size nereden başlamanız gerektiği hakkında güzel bir harita sunacaktır.

1. IPAT Modeli: Çevresel Etkileri Basit Bir Denkleme Sığdırmak

IPAT modeli, çevresel etkiyi anlamak için kullanılan en temel modellerden biridir. "IPAT" kısaltması, Çevresel Etki (I), Nüfus (P), Refah (A), ve Teknoloji (T) terimlerini temsil eder. Denklem şu şekildedir:

I = P × A × T

Bu formül, çevresel etkilerin nüfus artışı, refah seviyesindeki yükselme ve kullanılan teknolojilerin çevreye etkisine bağlı olduğunu öne sürer.

Nüfus (P): Nüfus arttıkça, çevreye olan baskı da artar. Daha fazla insan, daha fazla kaynak kullanımı ve atık üretimi anlamına gelir.

Refah (A): Refah seviyesi arttıkça kişi başına düşen tüketim artar ve bu da daha fazla çevresel etkiye yol açabilir. Zengin ülkelerdeki bireyler daha çok enerji tüketir.

Teknoloji (T): Teknoloji, çevresel etkileri hem olumlu hem de olumsuz yönde etkileyebilir. Daha temiz teknolojiler çevresel etkileri azaltabilirken, enerji yoğun teknolojiler bu etkileri artırabilir.

Neden Önemli? IPAT modeli, basitliğiyle çevresel etkileri anlama konusunda güçlü bir başlangıç noktası sunar. Ancak bu model, çevresel etkileri sadece çarpan ilişkisiyle ele aldığı için karmaşık etkileşimleri tam olarak açıklayamaz.

2. Kuznets Çevresel Eğrisi (EKC): Çevre ve Büyüme Arasındaki İlişki

Kuznets Çevresel Eğrisi, ekonomik büyüme ve çevresel bozulma arasındaki ilişkiyi inceleyen bir teoridir. Eğri, ters U şeklinde bir ilişki öne sürer:

Başlangıçta, ekonomik büyüme ile çevresel bozulma (örneğin hava kirliliği, karbon emisyonları) artar.

Orta düzeyde refah seviyelerine ulaşıldığında, çevre üzerindeki olumsuz etkiler zirveye ulaşır.

Daha yüksek gelir seviyelerinde, toplumlar çevreyi daha fazla korumaya ve temiz teknolojilere yatırım yapmaya başlar. Böylece çevresel bozulma azalır.

Bu teoriye göre, ekonomik büyümenin ilk aşamalarında çevre tahrip olurken, bir süre sonra refah seviyesi arttıkça daha temiz teknolojiye ve çevre koruma politikalarına geçiş yapılır.

Neden Önemli? EKC, sürdürülebilir kalkınma için çevre ile büyüme arasındaki karmaşık ilişkiyi açıklamaya çalışan bir teoridir. Ancak her ülke için geçerli olmayabilir ve bazı eleştirmenler bu eğrinin çok iyimser olduğunu savunurlar.

3. Stokastik Etki Değerlendirme Modelleri (STIRPAT): IPAT’ın İleri Seviyesi

STIRPAT modeli, IPAT modelini daha esnek hale getirir. IPAT modelinin varsaydığı basit çarpan ilişkilerini aşmak için tasarlanmıştır. STIRPAT modeli, ekonomik, sosyal ve çevresel faktörlerin daha karmaşık etkileşimlerini anlamaya çalışır. Bu model, IPAT’ın lineer ilişki varsayımını genişletir ve istatistiksel yöntemler kullanarak çevresel etkenlerin nüfus, refah ve teknoloji üzerindeki etkilerini daha detaylı incelemeye olanak tanır.

STIRPAT’in Formülü: 

(Formül büyük çıkarsa kusura bakmayın. Yakın zamanda çözerim)
a, b, c, d: Çevresel etki faktörleri üzerindeki nüfus, refah ve teknolojinin etkisini yansıtan esneklik parametreleridir.

STIRPAT, ekonomik büyümenin çevre üzerindeki etkisinin her zaman sabit olmadığını ve zamanla değişebileceğini kabul eder.

Neden Önemli? STIRPAT, çevresel etkilerin daha gerçekçi ve dinamik bir şekilde analiz edilmesine olanak tanır. Bu model, ekonometrik analizlerle desteklendiği için politika önerileri geliştirme sürecinde daha işlevseldir.

4. Yaşam Döngüsü Analizi (LCA): Ürünlerin Çevresel Etkisini Anlamak

Yaşam Döngüsü Analizi (LCA), bir ürünün çevreye olan etkilerini üretimden tüketime kadar olan süreç boyunca inceleyen bir yöntemdir. Ürünün hammaddesinin çıkarılmasından, üretimine, kullanımına ve nihai olarak atık haline gelmesine kadar her aşamada çevresel etkileri değerlendirir.

Bu analiz, ekonomik büyümenin çevreye olan etkisini sadece üretim aşamasında değil, tüm yaşam döngüsü boyunca değerlendirmeyi sağlar.

Neden Önemli? LCA, sürdürülebilir ürün tasarımı ve tüketici bilinçlendirme için önemli bir araçtır. Ekonomik faaliyetlerin her aşamasında çevresel etkilerin göz önünde bulundurulmasına olanak tanır.

Sonuç

Çevresel etkiler ve ekonomik değişkenler arasındaki ilişkileri anlamak, çevre politikaları geliştirirken büyük bir öneme sahiptir. IPAT modeli, Kuznets Çevresel Eğrisi, STIRPAT ve Yaşam Döngüsü Analizi gibi modeller, çevre ekonomisi alanında öğrencilere başlangıç düzeyinde önemli kavrayışlar sunar. Her bir model, çevresel etkilerin karmaşıklığını farklı açılardan ele alır ve bu modellerin kullanımı sürdürülebilir kalkınma stratejilerinin temelini oluşturur.

Kaynakça

Ehrlich, P. R., & Holdren, J. P. (1971). Impact of population growth. Science, 171(3977), 1212-1217.

Grossman, G. M., & Krueger, A. B. (1991). Environmental impacts of a North American Free Trade Agreement. National Bureau of Economic Research Working Paper, No. w3914.

Dietz, T., & Rosa, E. A. (1994). Rethinking the environmental impacts of population, affluence, and technology. Human Ecology Review, 1(2), 277-300.

Finnveden, G., Hauschild, M. Z., Ekvall, T., Guinee, J. B., Heijungs, R., Hellweg, S., ... & Suh, S. (2009). Recent developments in Life Cycle Assessment. Journal of Environmental Management, 91(1), 1-21.